Jacobus Vrel, een 17de eeuws mysterie

Op ontdekkingstocht naar
een voorloper van Vermeer

Vrouw bij een venster, kijkend naar een kind - 1656

Vrouw bij een venster, kijkend naar een kind - 1656

Jacobus Vrel is een mysterieuze en veelzijdige schilder uit de 17de eeuw. Zo veelzijdig waren ook zijn handtekeningen door de jaren heen: elke keer weel heel anders. Maar er is weinig exacts over hem bekend. Tegenwoordig wordt hij beschouwd als een voorloper van Johannes Vermeer. Zijn schilderijen zijn zelfs voor ‘echte Vermeers’ verkocht, maar waren van een eerdere datum, nog voordat schilders als Pieter de Hooch en Vermeer straattaferelen schilderden.

dinsdag 14 februari 2023
door Eduard Bekker

childerijen van Jacobus Vrel zijn nu tot en met 29 mei te bekijken in het Mauritshuis. Dat zijn ze niet allemaal, want het waren er een stuk of 50: zowel straattaferelen als interieurschilderingen.

Mysterieus

Er valt heel veel over deze mysterieuze schilder te vertellen, behalve wie hij nu eigenlijk precies was. Dat is nog steeds in nevelen gehuld.
Maar laten we even een bescheiden greep doen in het schilderwerk. We nemen enkele schilderijen door die nu in het Mauritshuis zijn te bewonderen.

‘Het beslissende moment’ is een kreet uit de fotografie. Die betreft de fransman Henri Cartier-Bresson. Die wist vaak precies een handeling op het goede moment vast te leggen. Gek genoeg kan dit eigenlijk niet in de schilderkunst voorkomen, maar als je de foto van de vrouw bij het raam in de intro bekijkt, lijkt het alsof de Vrel nét op het moment dat de vrouw bij het raam met stoel en al op het punt staan om om te kukelen, naar het penseel heeft gegrepen.
Dat kan natuurlijk niet. Van Frans Hals was bekend dat hij soms in twee uur tijd een schilderij kon neerzetten, maar sneller kon het toch echt niet.
Waarschijnlijk heeft de schilder gewoon zijn fantasie op de vrije loop gelaten, of geschilderd naar zijn fotografische geheugen.

Vermeer

Wat wel opvalt is hier het spel met licht en donker en dat het raam zo’n belangrijke rol speelt. Dit zie je ook bij de schilderijen van Johannes Vermeer, al bevindt het raam zich daar doorgaans aan de linkerkant. Doch is het niet uit te sluiten de Vermeer zich door Vrel liet inspireren. Want onderzoek van de panelen leert ons dat Vrel al vele jaren voor 1654 actief was als schilder. En dus eerder dan de Delftse meesters Vermeer en Pieter de Hooch.

Straatje met een vrouw op een bank - geschilderd na 1650.

Straatje met een vrouw op een bank - geschilderd na 1650.

Kinderboek

Dat geldt ook voor de schilderijen van het buitengebeuren. Hier doet Vrel eigenlijk nog niets met lichteffecten: zijn straattaferelen zijn in dat opzicht erg ‘plat’. Je zou zelfs kunnen beweren dat het schilderij van een straatje met een vrouw op een bank een illustratie is uit een recent kinderboek en waarschijnlijk zou niemand er aan twijfelen.

Straatje met een bakkerij bij een stadsmuur: vermoedelijk de Waterstraat in Zwolle - 1646

Straatje met een bakkerij bij een stadsmuur: vermoedelijk de Waterstraat in Zwolle - 1646

Diepte

Van iets meer diepte getuigt het schilderij dat hij mogelijk van de Waterstraat in Zwolle heeft gemaakt. De het jaar van productie staat in elk geval – bij uitzondering – wél vast: 1646. Opmerkelijk wel dat het eerder is geschilderd dan bovengenoemd tafereel.

Landschap met een vrouw en twee mannen in conversatie

Landschap met een vrouw en twee mannen in conversatie

Landschapstafereel

Van een geheel andere orde is het schilderij van een vrouw in conversatie met twee mannen. Een landschapstafereel. Maar waarom is de dame niet goed in beeld? Had Vrel soms problemen met het schilderen van vrouwengezichten? Lijkt van niet, want bij andere schilderij staan vrouwen er ook met hun gezicht op. Of zou hij wel eens kritiek hebben gekregen op zijn vrouwenportretten? Of zou de vrouw in kwestie - mocht Vrel een ‘echt’ tafereel hebben vastgelegd - tegen hem hebben gezegd dat ze niet in beeld wilde? Uitsluiten kunnen we echter dat op het moment dat de kunstenaar bezig was de vrouw net even uit het beeld was. Bij een foto zou het kunnen, maar bij een schilderij waarbij je toch veel langer bezig bent, is dat gewoon onmogelijk.

Vrel was bij het zetten van zijn signatuur weinig consistent.

Vrel was bij het zetten van zijn signatuur weinig consistent.

Handtekeningen

Je kunt wel stellen dat Vrel een schilder was waar moeilijk grip op is te krijgen. Zelfs zijn handtekeningen lopen sterk uiteen. Die kun je aantreffen op een ‘rondslingerend’ wit briefje op meerdere van zijn schilderwerken, Dat hij zich daar ook een keer ‘Jacobüs’ noemt (umlaut!), sterkt het vermoeden dat hij ook in Duitsland of rond het grensgebied opereerde.